Специфические звуки алфавита, обозначенные в буквах һ, ү, өө, н (нг)
һаалишан, һаалта, һаба, модон һаба, һабар, һаднаг, һайндэр, һам, һамбай, һамган, һандали, һиихэ, һолонго, һонгино, һонюуша, һунгалта, һунгалга, һургуули, һургаал, һуури, һүзэг, һуни, һүн, һүлэр, һүүдэр, һэшхэл
Слова:
һаалишан – доярка
һаалта – препятствие
һаба – жбан, посуда
модон һаба – деревянная посуда
һабар – лапа
һаднаг – кол, столбик, жердь
һүн – молоко
һүлэр – рассеянный
һүүдэр – тень
һэшхэл – совесть
һиихэ – серьги
һонюуша – любопытный
һолонго – хорек; радуга
һунгалта – выборы
һунгалга – избрание
һургуули – школа
һургаал – наставление
һуури – место
һүзэг – вера, суеверие
һуни – ночь
һайндэр – праздник
һам – гребень, расческа
һамбай – челка
һамган – жена, женщина, женский
һандали – сиденье, скамейка
һонгино – лук
Үнеэн, хүбүун, үбгэн, нүхэр, үдэр, үхибүүн, үгэ, гүрөөһэн, хүбшэ, үндэр, түхэреэн, түрэл, хүзүүн, түүхэ, түгсүүл, үлэн, үүлэн, үүдэн, үбэл
Слова:
үнеэн – корова хүбүүн – мальчик
үбгэн – старик
нүхэр – друг, товарищ
удэр – день
үхибүүн – ребенок
үгэ – слово
гүрөөһэн – косуля
хүбшэ – горный хребет; тайга
үбэл – зима
үндэр – высокий
түхэреэн – круглый
түрэл – родня, родной
хузүүн – шея
түүхэ – история
түгсуүл – пень
үлэн – голодный
үүлэн – облако
үүдэн – дверь
Грамматика: Долгий двузначный өө не имеет себе в орфографии литературного бурятского языка краткой пары.
Үймөөн, зүйдөөл, өөдэгүй, өөдэрхүү, өөрынхин, өөхэн, өөхэгүй.
Слова:
үймөөн – паника, смятение
өөдэгуй – негодный, никчемный
өөрынхин – свои
өөхэгүй – без жира
зүйдөөл – сшитый из кусков
өөдэрхүү – заносчивый
өөхэн – сало
Вспомните слова на букву "өө"
Шан(г)га һалхин. Хон(г)хо дуугарна. Шубуунай үдэн(г). Манай эндэ нарһан(г), уляаһан(г) ургадаг. Ой соо томо ба жэжэшье ан(г)гууд бии. Булган(г) зэрлиг амитан. Энэ жэл алирһан(г), мойһон(г) элбэг.
Слова:
шанга – сильный
һалхин – ветер
хонхо – звонок
дуугарха – звенит
шубуун – птица
үдэн – перо
манай – наш
эндэ – тут, здесь
нарһан – сосна
уляаһан – осина
ургадаг – растет
мойһон – черемуха
ой – лес
соо – в
томо – большой
жэжэ –мелкий, маленький
ан – зверь
булган – соболь
зэрлиг – дикий
амитан – животное
жэл – год
энэ – это
алирһан – брусника
элбэг – много,изобилие.
Задание: Повторить пройденный урок дома.
Йотированные гласные
1) на я:
Урда нэгэн сагта, уужам нэгэ нютагта ядагархан яһан эбэртэй, шодогорхон шодон һүүлтэй бабана тэхэ эшэгэн ябадаг байгаа һэн ха. Эхэ оромнай байгаалиин баялигаар ямар баян гээшэб!
Слова:
урда нэгэн сагта – однажды
нютаг – родное место, родина
баян – богатый
шодогорхон шодон һүүл – хвост трубой
бабана тэхэ
эшэгэн – козленок Бабана
эхэ орон – родина
байгаали – природа
баялиг – богатство
уужам – широкий, обширный
эбэр – рога, рог
ямар – какой, что за…
ядагархан – загнутый назад
яһан –кость
2) на е:
Минин хүгшэн эжы ерэн наһатай болобо. Уһан үерлэбэ. Энэ уедэ уһанда орожо болохогүй. Үер болоходо аюултай.
Слова:
хугшэн эжы – бабушка
үе – период
наһан – возраст, годы
уһан – вода
ерэн – девяносто
үер – половодье, разлив реки
аюултай – опасный, страшный
үерлэхэ – наводнять, затоплять
3) на ю:
Манай нютагта ехэ нуур бии. Хоёр, юһэ, арбан найма. Үхибүүд нэгэ юумэн тухай шэбэнэн хөөрэлдэнэ. Шэхээрээ дуулаһан – худал, нюдөөрөө үзэһэн – үнэн (оньһон үгэ).
Слова:
нуур – озеро
юһэ – девять
хоёр – два
нэгэ юумэн тухай – о чем-то
шэбэнэн – шепотом
нюдэн – глаза
арбан найма – восемнадцать
үхибүуд – дети
хөөрэлдэнэ – разговаривют
шэхэн – ухо
дуулаха – слышать
худал – ложь
үнэн – правда
4) на ё:
Үндэр гоё гэрнүүд баригдана. Эжы намда дулаан бээлэй оёно. Ёһо заншалта һайндэрнүүд. Ёһотой хүн.
Слова:
гэр – дом
гоё – красивый
баригдана – строится
үндэр – высокий
намда – мне
бээлэй – варежка
ёһо заншалта – традиционный
һайндэр – праздник
ёһотой – настоящий
хүн – человек
дулаан – теплый
оёно – шьет
1) на яа:
Тахяагай дальбараа газаагуур ябана. Манай колхозой таряан һайнаар ургана. Энэ жэл һархяаг олон.
Слова:
тахяа – курица
дальбараа – птенец
һархяаг – гриб
олон – много
газаагуур – во дворе, на улице
ургаха – растет
жэл – год
таряан – урожай
һайнаар – хорошо
2)на ёо:
Ёотогор хүн. Ёлко гоёхо. Аба морёо уһанда оруулба. Орёо мэдүүлэл.
Слова:
ёотогор – одноглазый, вредный
гоёохо – украшать
орёо – сложный
мэдүүлэл – предложение
3)на еэ:
Эжы үнеэгээ эдеэлүүлбэ. Үхибүүд һургуулидаа түлеэ хюрөөдэбэ. Эжы һүеэ хөөрүүлээд, хүбүүдтээ уулгаба. Һүхөөр түлеэ хахалдаг. "А" үзэг эрдэмэй дээжэ, аяга сай эдеэнэй дээжэ.
Слова:
үнеэн – корова
үхибүүд – дети
түлеэн – дрова
һүхэ – топор
үзэг – буква
эрдэм – наука
аяга – чашка
эдеэн – пища
эдеэлүүлхэ – кормить
һургуули – школа
хюрөөдэхэ – пилить
хахалха – колоть
дээжэ – лучшая часть, лучший кусок
сай – чай
4) на юу:
Һургуулиин газаа хүүгэд хүхюунээр наадана. Намайе танюулба. Би хүбүүнэйнгээ бэшэгтэ харюу бэшэнэб.
Слова:
хүхюун – веселый
газаа – во дворе
бэшэг – письмо
харюу – ответ
танюулха – давать распознать, знакомить
наадаха – играть
намайе – меня
хүбүүн – сын
бэшэхэ – писать
Грамматика:
Долгие гласные: аа, оо, ээ, уу после мягких согласных пишутся в виде: яа, ёо, еэ, юу
Намарай эхин
Намар хүрэжэ ерэбэ. Үбһэ ногоон, сэсэгүүд хагдарба. Хуһад шарлаба, уляаһад улайба. Модоной набшаһад унана. Үдэр богони болоно. Наранай шараса һуларна. Тиигэбэшье яһала дулаан байна. Огородой эдеэн, талха таряан эдеэшэнхэй. Хүн зоной ажал хүдэлмэри түлэг дундаа ябажа байна. Поли дээгүур трактор, комбайнууд баян ургаса хуряана.
Слова:
эхин – начало
уляаһан – осина
шараса – луч, тепло, теплынь
улайха – краснеть
ногоон – трава
эдеэн – еда
баян – богатый
хуһан – береза
сэсэг – цветок
дулаан – теплый
набшаһан – лист
үбһэн – сено
ургаса – урожай
хуряаха – убирать
Задание 1:
а) Выпишите из текста слова с йотироваными гласными
б) Прочитать, перевести и пересказать текст.
Задание 2:
Вместо точек поставьте нужные йотированные гласные — краткие или долгие. Перевести слова и составить с данными словами предложения.
Аб…н, д…легат, зох…лшон, ү…р, м…нган, и…нь, …һан, түл…н, ба…н, эд…н, хар…, үн…н, түл…н, тар…н.
Краткие и долгие гласные
Грамматика:
В бурятском языке гласные делятся на краткие и долгие. Долгота и краткость звуков используются в целях смыслоразличения слов, что и делает их особыми фонемами в данном языке.
һүн – һан: Үхэрэй һүн. Һан һууха.
хүн – хун: Бэрхэ хүн. Хүн шубуун.
гэр – гар: Шэнэ гэр. Гар барилсаха.
үдэр – удар: Һайн үдэр. Удара татаад хаяха.
һууха – һааха: Хажуудань һууха. Үнеэгээ һааха.
бүхэ – баха: Бүхэ хүн. Нуурай баха.
зон – зун: Олон зон. Зун ерэбэ.
Слова:
һүн – молоко
һайн – хороший
һан – усилит. частица при глагол.
һан һууха – попадать впросак
бэрхэ – очень хороший
гэр – дом
гар – рука
хаяха – бросать
һууха – сидеть
хажуудань – рядом
бухэ – сильный
зун – лето
зон – люди
үхэр – корова
удара татаха – пороть, распарывать
хүн – человек
хун шубуун – лебедь
шэнэ – новый
уда – част. усилит. при глагол. часто соответ. приставке раз–, рас–, от–
һааха – доить
баха – лягушка
олон – много
ерэхэ – приходить
Грамматика:
Краткие гласные первых слогов слова произносятся ясно, отчетливо и обнаруживают в своем употреблении большую устойчивость. Они выступают как фонемы, служащие целям смыслеразличения слова. А краткие гласные непервых слогов произносятся очень бегло, не имеют четкой артикуляции, потому не несут на себе смыслоразличительной функции.
даха – дааха: Даха үмдэбэ. Үүргэ дааха.
таба – тааба: Таба наһатай. Таабари тааба.
шаха – шааха: Гахайе шаха. Хадааһа шааха.
хатаба – хатааба: Модон хатаба. Намаг хатааба.
зан – заан: Абари зан. Томо заан.
бара – бараа: Бара барбагар. Бараа абаха.
дара – даараа: Дара далбагар. Үхибүүд даараа.
Слова:
даха – доха, зимний тулуп
үүргэ – роль
таба – пять
таабари – загадка
шахаха – откармливать (на убой)
шааха – вбивать, вколачивать
хатаха – высыхать
хатааха – сушить
зан – нрав, характер
абари зан – поведение, нрав
бара – усил. частица очень
бараа – мебель, имущество
дара – усилит. част. очень
үхибүүн – ребенок
үмдэхэ – одевать
дааха – выполнять что-либо
наһан – лета, возраст
тааха – отгадывать
гахай – свинья
хадааһан – гвоздь
модон – дерево
намаг – болото
томо – большой
заан – слон
барбагар – лохматый
абаха – покупать, брать
далбагар – широкий
даараха – мерзнуть, зябнуть
доро – дороо: Доро байна. Тэрэ дороо.
оно – оноо: Нэгэл онотой ёһотой. Годлиин оноо.
божо – боожо: Божо амитан. Боожын ташуур.
бодол – боодол: Һанал бодол. Аргамжын боодол.
болгохо – боолгохо: Үндэгэ болгохо. Гараа боолгохо.
Слова:
доро – внизу
дороо – мгновенно, сразу
тэрэ дороо – немедленно, тут же
аргамжа – веревка (из кожи)
һанал – мнение
болгохо – варить
боохо – заворачивать, бинтовать
божо (жэжэ) – маленький
боожо – вожжи
боожын ташуур – кнут с длинной рукояткой
нэгэл онотой ёһотой – должен же быть какой-то способ
оноо – зарубки (на стреле), разрез
оно – способ
годли – стрела
байна – стоит
тэрэ – указ. местоим. тот, та, то; он, она, оно
бодол – мысль
боодол – место завязки
ундэгэн – яйцо
гар – рука
амитан – животное
ташуур – кнут
зураба – зуураба: Сэсэг зураба. Хүйтэндэ зуураба.
буда – бууда: Буда хүбүүн. Шубуу бууда.
уг – ууг: Хүнэй уг гарбал. Бата уһа ууг.
ураг – уураг: Ураг ерэбэ. Уураг тархи.
туха – тууха: Тухамни болоногүй. Малаа тууха.
Слова:
зураха – рисовать
хүйтэн – холод
Буда – хүнэй нэрэ (имя человека)
шубуун – птица
уг – корень, начало
хүн – человек
ууха – пить
ерэхэ – приходить
туха – досуг, свободное время
мал – скот
тухамни болоногүй – руки не доходят, нет свободного времени
сэсэг – цветок
зуураха – замерзать
буудаха – стрелять
хүбүүн – мальчик
уг гарбал – происхождение
уһан – вода
ураг – родственник
уураг тархи – мозг
тууха – гнать
бээлэй – бэлэй: Нооһон бээлэй. Ябаа бэлэй.
тэхэ –тээхэ: Мүргэдэг тэхэ. Ашаа тээхэ.
бэшэ – бэшээ: Бэшэ нүхэдшни хаанаб? Бэшэг бэшээ.
эшэ – эшээ (н): Эшэгүй һүхэ. Эшээ түхеэрхэ.
Слова:
бээлэй – рукавицы
ябаха – идти
тэхэ – козел
мүргэдэг – бодающийся
бэшэхэ – писать
хаана – где
эшэ – ручка инструмента (топора)
эшээ(н) – нора, берлога
нооһон – шерсть
бэлэй – связка выражает прошедшее время
бэшэг – письмо
бэшэ – другой, остальной
нухэр – друг
һүхэ – топор
түхеэрхэ – устраивать, готовиться
зүбшэ – зүүбшэ: Эжытэеэ зүбшэ. Гоё зүүбшэ.
хүргэ – хүүргэ: Гэртэм хүргэ. Хүүргэ бариха.
үргэ – үүргэ: Түмэр үргэ. Үүргэ дүүргэхэ.
дүрэ – дүүрэ: Дүрэ хараха. Аашалхаяа дүүрэ.
дүрэхэ – дүүрэхэ: Наранда дүрэхэ. Уһаар дүүрэхэ.
Слова:
зүүбшэ – подвески
зүбшэхэ – советоваться
хүргэхэ – провожать
хүүргэ – мост
дүрэ – вид, облик
түмэр – железо
дүүрэхэ – заканчиваться
бариха – строить
үүргэ – обязанность
наран – солнце
гоё – красивый
эжы – мать
гэр – дом
дүүргэхэ – выполнять
хараха – смотреть, видеть
аашалха – баловаться
дүрэхэ – гореть
үргэхэ – поднимать
дүүрэхэ – наполняться
уһан – вода
Задание: Повторить дома пройденный грамматический материал.
Дифтонги
Манай колхоз олон гахайтай. Үбэл гахайнууд дулаан байрада байдаг. Гахайшан гахай һайнаар тэжээнэ. Айл зайха албатай, архи ууха ажалтай (посл). Дайда байбалнь зайдаг, далай байбалнъ губшадаг (посл). Зайран хүнэй зам ута, айран хүнэй алхам ута (посл).
Слова:
манай – наш
гахай –свинья
дулаан – теплый
гахайшан – свинарь
айл – семья, дом
албатай – несущий службу
ууха – пить
дайда – земля, местность, бескрайняя степь
зайран – бродяга, гуляка
губшаха – ловить неводом
ута – длинный
олон – много
үбэл – зима
байра – помещение (свинарник)
тэжээхэ – кормить, вскармливать
зайха – бродить
архи – водка (спиртное)
ажалтай – имеющий работу, занятый
айран – трус, пугливый
далай – океан
зам – путь, дорога
алхам – шаг
Толгойнь үһэн үдхэн, толгойнь дотороо хооһон (посл). Толгойшни ноёной, тохоногшни минаагай (посл). Ойншни олигтой болобо, сээжэшни һанаатай болобо (посл). Һохорой газар – һохороороо, дохолоной газар – дохолоноороо (посл). Нохойһоо түрэһэн нохойдоо баригдаха, нобшоһоо түрэһэн нозогтоо баригдаха (посл).
Слова:
толгой – голова
хооһон – пустой
тохоног – локоть
ой – юбилей
сээжэ – грудь
дохолон – хромой
түрэһэн – родной
һанаатай – имеющий какую-то мысль
нозог – головотяпь, леность, копуша
дотороо – внутри
удхэн – густой
ноён – чиновник
минаа – плеть, кнут
олигтой – путный, толковый
һохор – слепой
нохой – собака
нобшо – сор, хлам
Уйтан гутал хүл хабшадаг, уймар хүн хүниие хашадаг. Һаалишад ехэ амжалта туйлаба. Аюша агнуурида ошолдохые гуйна.
Слова:
уйтан – узкий
хабшаха – давить, сжимать
хашадаг – притесняет
хун – человек
амжалта – успех (достижение)
агнуури – промысел, охота
гутал – обувь
уймар – глупый (сумасбродный)
хул – нога
һаалишад – доярки
туйлаха – достигать
гуйха – просить
Хүн бүхэн түрэһэн эхэтэй, турэлхи хэлэтэй. Үнеэнэй аша туһа ехэ. Үнеэн – сагаан эдеэнэй эхэ юм. Гэрэй хүндыдэ улгөөтэй байһан эбэр. Үбэлэй хүйтэн үнгэрбэ. Миисгэй модон дээрэ һууна. Үхибүүдтэ эхэ эсэгэ хэрэгтэй, үтэлһэн зондо ургэмжэ хэрэгтэй.
Слова:
эхэ – мать
хэлэн – язык, речь
эдеэн – пища
аша тупа – польза
хүнды – пустота, пустое пространство, пустой
хуйтэн – холодный
миисгэй – кошка, котенок
дээрэ – на
эхэ эсэгэ – мать с отцом, родители
үлгэхэ – вешать, подвешивать
үргэмжэ – содержание (на иждивении), поддержка
бүхэн – каждый
үнеэн – корова
сагаан – белый
гэр – дом
эбэр – рога
үбэл – зима
үнгэрхэ – проходить
модон – дерево
һууха – сидеть
үтэлһэн – престарелый
хэрэгтэй – нужный
Тоогүй торобо, гайгүй гартаба (посл). Урагшагүй хүндэ ухаагүй ноён. Энэ зүйлнүүдынь таһаршагүй холбоотой. Зоболон үзөөгүй хүн жаргал гээшые мэдэхэгүй (посл). Адхарһан аяга дүүрэдэггүй. Дайдын ногоон тоолошогүй, далайн оёор хэмнэшэгүй.
Слова:
тоо – число
гай – беда, горе
урагшагүй – неудачный (безуспешный)
ухаагүй – бестолковый (глупый)
таһаршагүй – неразрывно
тоолошогүй – неисчислимый
торохо – спотыкаться
гартаха – быть проходимым
жаргал – счастье
мэдэхэгүй – не знает
зоболон – мучение, мука
хэмнэшэгуй – неизмеримый
Грамматика: В конце слов принято писать долгий ы.
шугы, дугы, ургы, бүхы, харгы, гунзэгы, юрэнхы, хэрзэгы, эжы.
Задание: Найти в тексте слова с дифтонгами, выписать их, составить с ними предложения. Прочитать и пересказать текст.
Шандаган
Үбэлэй сагта шандаган саб сагаан үнгэтэй. Саһанай ороходо, шандаган ехээр баярладаг. Шугы соо бургааһанай үбэртэ саһа хонхойлоод хэбтэхэдэнь, тэрэниие обёорхогүйш. Хүншье, аншье харангүй хажуугаарнь гараха байгаа. Теэд шандаган ехэ айран амитан юм. Тэрээндэ дүтэ юумэнэй һаршаганахада, бодоод гүйшэдэг, холо харайдаг хурдан амитан юм.
Слова:
шандаган – заяц
саг – время
бургааһан – кустарник
обёорхогуй – не заметить
үнгэ – цвет
орохо – идти
шугы – роща
хүн – человек
харангүй – не увидев
амитан – животное
убэл – зима
сагаан – белый
убэр – передняя или солнечная сторона
саһан – снег
баярлаха – радоваться
һаршаганаха – шелестеть, шуршат
ан – зверь
айран – трусливый
хурдан – быстрый
Задание: Повторить дома пройденный грамматический материал.